خط کش زبانه دار درشکل نشان داده شده است. این خط کش دارای قلاب یا زبانه ای است که به شکل برجسته از سر صفر خط کش برون زده است. این زبانه همان طور که در شکل نشان داده شده است ممکن است ثابت یا قابل تنظیم باشد. این نوع خط کش برای اندازه گیری اجسام از آغازگاههایی که مشاهده انطباق خط کش با قطعه کار در آن آغازگاهها امکانپذیر نباشد و نیز رای اندازه گیری از آغازگاه های گرد، اندازه گیری ابعاد توپی چرخ و نافی قرقره ها و تنظیم کولیس ها به کار می رود.
در بعضی موارد بهتر است به جای خط کش فولادی از خط کش زبانه دار استفاده شود. وجود زبانه و امکان تنظیم دقیق خط کش با لبه قطعه کار موجب کاهش بروز خطا در هنگام قرار دادن خط کش بر روی قطعه کار می شود. از خط کش زبانه دار می توان همراه با یک خط کش فولادی دیگر یا یک تیغه صاف برای اندازه گیری ابعاد غیرقابل دسترس مانند ابعاد موتور نیز استفاده کرد.
شکل 1 خط کش زبانه دار.
شکل 2 اندازه گیری طول قطعه ی تخت با استفاده از خط کش زبانه دار. وجود زبانه موچب انطباق دقیق خط کش بر روی لبه ی قطعه کار می شود و خواندن اندازه ی واقعی را آسان می کند.
خط کش گیره دار به مجموعه ای متشکل از چند خط کش کوچک و یک گیره اطلاق می شود. گیره می توان هر یک از این خط کش ها را با زاویه دلخواه در شیار سر خود نگه دارد .
شکل 3 اندازه گیری عمق زیر فلانچ سوپاپ با استفاده از خط کش زبانه دار و تیغه ی صاف.
برای اندازه گیری سریع میلگردها و لوله های باریک و ورق های نازک و... مناسب تر این است که از وسیله ای استفاده شود که قطعه را در میان دو فک خود جای دهد. وسیله ای که از عهده این کار بر می آید کولیس نام دارد . کولیس در انواع گوناگون ساخته می شود. نوعی کولیس کشویی را نشان می دهد.
اِشِل یا خط کش مخصوص اندازه گیری انقباضات در مدل سازی به کار می رود زیرا خط کشی است که اندازه های آن با در نظر گرفتن اندازه انقباض قطعات ریختگی تقسیم بندی شده است.
شکل 4 . خط کش گیره دار متشکل از گیره و چند خط کش کوچک. این خط کش ها در اندازه های گوناگون و با تقسیمات اندازه ی75/1 سانتی متری ساخته می شوند. خط کش در شکاف سر گیره قرار می گیرد و با مهره ی آجدار سر دیگر گیره در حالت دلخواه که می تواند شیبدار هم باشد تنظیم و محکم می شود. این خط کش از فولاد آبداده ساخته و در هر دو رو اندازه گذاری می شود. از این خط کش برای اندازه گیری اندازه های معمولی در قالب سازی و یا برای اندازه گیری شیار ها و جای خارهایی که با خط کش های معمولی قابل اندازه گیری نباشند استفاده می شود.
شکل 5 کولیس برای اندازه گیری های سریع به کار می رود.
اندازه مجاز انقباض در قطعات ریختگی بسته به نوع فلز و شرایط ریخته گری فرق می کند و اندازه مجاز انقباض برای قطعات ریختگی با ضخامت تقریباً یکنواخت به شرح زیر است:
چدن: 10 میلیمتر در متر.
برنج: 15 میلیمتر در متر.
شکل6 کولیس کشویی . نوک زبانه فک ها برای اندازه گیری قطر سوراخ های 3 میلیمتر به بالا به کار می رود. قفل مهره کولیس برای قفل کردن فک ها و حفظ تنظیم خاص آن در هنگام اندازه گیری به کار می رود. دگمه کشویی باز و بسته کردن فک ها را آسان می کند.
شکل 7 اِشِل یا خط کش مدل سازی . به هشدار اندازه ی انقباض 5 میلیمتر در متر توجه کنید.
فولاد: 20 میلیمتر در متر.
چدن چکشخوار: 15 میلیمتر در متر.
روی: 26 میلیمتر در متر.
قلع: 5/2 میلیمتر در متر.
آلومینیوم: 15 میلیمتر در متر.
آلیاژ مس و روی و آنتیموان: 5/2 میلیمتر در متر.
این رقوم اندازه های استاندارد انقباض فلزات گوناگون هستند ولی اندازه و شکل قطعات ریختگی نیز جای توجه دارند. در شرایط یکسان قطعات ریختگی ضخیم تر کمتر و قطعات ریختگی نازک تر بیشتر از اندازه استاندارد منقبض می شوند. کیفیت جنس و نیز روش قالب ریزی و سرد کردن هم بر اندازه انقباض اثر می گذارد.
برای مثال هنگامی که در قالب ماسه ای مذاب ریخته می شود دمای آن زیاد است و در نتیجه با سرد شدن مذاب و انجماد آن قطعه ریختگی منقبض می شود. اگر برای ساخت قالب از مدل چوبی استفاده شده باشد مدل ساز باید ابعاد مدل را بزرگ تر در نظر گرفته باشد تا اندازه های قطعه ریختگی پس از انقباض به اندازه های دلخواه نزدیک شود. بنابراین از دیدگاه مدل ساز همه ابعاد قطعه باید در ضریبی برای جبران انقباض ضرب شوند و این مهم بر روی خط کش مدل سازی انجام شده است. خط کش انقباضی ((10 میلیمتر در متر)) برای چدن به کار می رود و اندازه واقعی آن در هر متر اسمی 101 سانتیمتر است.
از آن جایی که تفاوت زیادی در اندازه انقباض فلزات گوناگون وجود دارد در مدل سازی از خط کش های انقباضی گوناگون استفاده می شود. برای مثال، مدل سازی که با فولاد (با انقباض 20 میلیمتر در متر) سروکار دارد باید از خط کش مخصوص (( انقباض 20 میلیمتر در متر)) استفاده کند.
گیره خط کش برای بستن دو خط کش به همدیگر برای اندازه گیری طول هایی که از طول هر یک از آنها بزرگ تر باشد به کار می رود .
شکل 8 گیره خط کش برای بستن دو خط کش به همدیگر به کار می رود.
گیره جاخار- برای تبدیل تیغه های صاف، خط کش های فولادی و نیز تیغه های گونیا به خط کش جاخار و به منظور نقش اندازی جاخارها و رسم خطوط موازی روی محورها و میلگرد ها به کار می رود.
پایه خط کش- برای نگه داشتن خط کش در وضعیت قائم و انتقال اندازه ها از سنجه های سطح (صافی سنج و ...) به کار می رود .
شکل 9 گیره جاخار برای تبدیل تیغه های صاف و خط کش های فولادی به خط کش جاخار به کار می رود.
شکل10 پایه خط کش برای نگه داشتن خط کش در وضعیت عمودی و انتقال اندازه ها از سنجه های سطح به کار می رود.